Historia

August Zamoyski. Rzeźbiarz, rowerzysta i reżyser amator

Ostatnia aktualizacja: 19.05.2024 05:40
19 maja 1970 roku we francuskim Saint-Clar-de-Rivière zmarł rzeźbiarz August Zamoyski. Był człowiekiem, który nie bał się podejmować odważnych i niekonwencjonalnych decyzji: jego pierwszy ślub doprowadził do wydziedziczenia artysty, a o jego podróży rowerowej z Paryża do Zakopanego pisały wszystkie polskie gazety. 
August Zamoyski przy pracy  w 1948 roku
August Zamoyski przy pracy w 1948 roku Foto: POLONA/Wikimedia commons/dp

Czarna owca arystokratycznego rodu 

August Zamoyski urodził się 28 czerwca 1893 roku we wsi Jabłoń mieszczącej się w województwie lubelskim, jako syn Tomasza i Ludmiły Zamoyskich herbu Jelita. Miał dwie siostry – Elfrydę i Elżbietę.

Przyszły artysta uczył się rzemiosła u lokalnego stolarza i kowala. Jego pierwszą rzeźbą była żelazna figurka krokodyla wykuta około roku 1913. Obecnie możemy ją podziwiać w Muzeum Augusta Zamoyskiego w Jabłoniu. Od dziecka był bardzo aktywny i kochał sport – pływał, jeździł konno i na rowerze, biegał, a także żeglował.

Zamoyski w 1912 roku ukończył Gimnazjum gen. Pawła Chrzanowskiego, a później wyjechał na studia do Szwajcarii i Niemiec. Rzeźbiarzowi nie udało się ukończyć nauki, ponieważ wybuchła I wojna światowa, a on sam dostał się do niemieckiej niewoli i wkrótce potem zachorował na cholerę. Jedna z ciotek chłopaka odnalazła go i umożliwiła mu wyjazd do jednego z berlińskich szpitali wojskowych. 

- Tam zdarzyła się niezwykła historia. Dla chorych żołnierzy występowała gościnnie Rita Sacchetto, wówczas światowej sławy tancerka, o wiele starsza od Zamoyskiego. Obydwoje zakochali się w sobie tak bardzo, że postanowili zostać razem. Ku ogromnej rozpaczy rodziny Zamoyskich, która wielokrotnie interweniowała w tej sprawie – mówiła historyk sztuki Zofia Kossakowska-Szanajca w audycji z cyklu "Biografia dźwiękowa".

Posłuchaj
18:07 august zamoyski___4687_96_iv_tr_0-0_11386724d095ba9b[00].mp3 - Właściwie bez przerwy mówił. Był niesłychanie apodyktyczny, a śmiał się tak, że aż szyby drżały - mówi historyk sztuki Zofia Kossakowska-Szanajca w audycji Lidii Nowickiej "August Zamoyski" z cyklu "Biografia dźwiękowa". (PR, 30.10.1996)

Para wzięła ślub 5 maja 1917 roku. To właśnie Sacchetto namówiła Zamoyskiego do poświęcenia się rzeźbiarstwu – przez wiele lat była zresztą jego muzą, a ich związek zaowocował między innymi dziełem "Łza" z 1917 roku.

August Zamoyski bok swojej rzeźby na wystawie w Instytucie Propagandy Sztuki w Warszawie, 1926 r., źr. NAC
August Zamoyski bok swojej rzeźby na wystawie w Instytucie Propagandy Sztuki w Warszawie, 1926 r., źr. NAC

Kamerzysta o sportowym zacięciu

Około roku 1918 Zamoyski wraz z żoną zamieszkał w Zakopanem. Tam, wraz z Leonem Chwistkiem, Tytusem Czyżewskim i Stanisławem Ignacym Witkiewiczem, utworzył nowy nurt w polskiej sztuce i literaturze - formizm. Przedstawiciele tego kierunku sprzeciwiali się naturalizmowi, a inspirował ich ekspresjonizm, futuryzm i podhalańskie malarstwo na szkle. Z tamtego okresu pochodzi cykl rzeźb Zamoyskiego "Ich dwoje". 

Na początku lat 20. Zamoyski wyjechał do Stanów Zjednoczonych, a w 1923 roku osiadł we Francji. Nie porzucił jednak swoich kontaktów z Polską - często odwiedzał Zakopane, gdzie wciąż miał własną pracownię. Zmienił się jego stosunek do sztuki - porzucił formizm na rzecz realizmu. W 1924 roku rozwiódł się także ze swoją żoną. 

Rzeźbiarz cały czas pozostawał blisko związany ze światem sportu – startował w biegach na 18 i 30 km na nartach, w biegach na wytrzymałość i w sztafetach. Jego najbardziej spektakularnym osiągnięciem sportowym było pokonanie na rowerze trasy dzielącej Paryż od Zakopanego. Zamoyski wystartował ze stolicy Francji 7 sierpnia 1925 roku – podróż (obejmująca 2928 km) zajęła mu dwadzieścia jeden dni. Wydarzenie było szeroko komentowane zarówno w prasie polskiej, jak i zagranicznej. Był to jego ostatni wyczyn - w 1926 roku Zamoyski uległ poważnemu wypadkowi samochodowemu, który okaleczył mu nogę. 

Prócz sztuki i sportu artysta interesował się także filmem. We Francji zakupił kamerę, za pomocą której kręcił później swoich znajomych – między innymi Maxa Jacoba, Artura Rubinsteina i Witkiewiczów. Gdy w 2015 roku likwidowano emigracyjny dom rzeźbiarza, odnaleziono ponad sto rolek filmowych. Z uzyskanych materiałów historyk filmu i reżyser Marcin Giżycki stworzył film "Rzeźbiarz za kamerą. Filmowe pasje Augusta Zamoyskiego".

Portret Augusta Zamoyskiego, autor Stanisław Ignacy Witkiewicz, 1922 r., Żr. muzeum.slupsk.pl/domena publiczna Portret Augusta Zamoyskiego, autor Stanisław Ignacy Witkiewicz, 1922 r., Żr. muzeum.slupsk.pl/domena publiczna

Za dnia pedagog, w nocy zaś hodowca bydła 

W latach 30. Zamoyski odziedziczył swój rodzinny majątek w Jabłoniu. Wśród tamtejszych chłopek wypatrzył Wierkę i Frankę, które później były jego muzami. Ich podobizny można dostrzec w takich rzeźbach, jak "Głowa Wierki" (1936) i "Rhea, czyli w półmroku tego świata" (1943).

- Kiedy Niemcy zbliżali się do Paryża, Zamoyski pozostawił swoje rzeźby i postanowił wyjechać do Nowego Jorku. Los chciał inaczej. Artysta nie mógł się dostać na żaden statek płynący do Stanów Zjednoczonych. Jedyny statek, który mu się nawinął, zmierzał do Brazylii. W ten sposób Zamoyski w 1940 roku znalazł się w Brazylii, gdzie mieszkał przez lat piętnaście – opowiadała Zofia Kossakowska-Szanajca na antenie Polskiego Radia.

Zamoyski w Ameryce Południowej został wkrótce po przyjeździe profesorem Szkoły Sztuk Pięknych w Rio de Janeiro, a później sam założył szkołę rzeźby w Sao Paulo. W styczniu 1941 roku ożenił się z malarką i scenografką Izabelą Paes Leme. Wraz z żoną założył ranczo i hodował bydło. Jedną z najbardziej znanych rzeźb artysty z tego okresu jest "Nu", która obecnie znajduje się w Muzeum Sztuki Współczesnej w mieście Pampulha.

W połowie lat 50. Zamoyski rozstał się z malarką i wyjechał do Paryża. Tam zaczął tworzyć dzieła ekspresjonistyczne, często o tematyce religijnej. W 1959 roku ożenił się z historyczką literatury rosyjskiej Heleną Peltier. Para osiadła we francuskim Sant-Clar-de-Riviere, gdzie artysta zmarł w 1970 roku. Przed śmiercią udało mu się wykuć swój nagrobek – rzeźbę "Zmartwychwstanie".

Jb

Bibliografia:
1. August Zamoyski, Muzeum Literatury, https://zamoyski.muzeumliteratury.pl/14/.
2. Iwona Konieczna, 95 lat temu rzeźbiarz August Zamoyski przejechał na rowerze z Paryża do Zakopanego, https://dzieje.pl/wiadomosci/95-lat-temu-rzezbiarz-august-zamoyski-przejechal-na-rowerze-z-paryza-do-zakopanego.
3. Prof. Dr hab. Lechosław Lameński, August Zamoyski, https://www.augustzamoyski.eu/august_zamoyski.php.
4. August Zamoyski, https://culture.pl/pl/tworca/august-zamoyski.

Czytaj także

Rydel się żeni! Najsłynniejsze polskie wesele

Ostatnia aktualizacja: 20.11.2023 05:55
123 lata temu, po ślubie poety Lucjana Rydla i Jadwigi Mikołajczykówny w kościele Mariackim w Krakowie, para młoda wraz z gośćmi udała się do Bronowic Małych, by wziąć udział w wydarzeniu, które przeszło do legendy polskiej literatury.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Stanisław Szukalski. Wybitny, ale zapomniany artysta

Ostatnia aktualizacja: 19.05.2024 05:38
37 lat temu, 19 maja 1986 roku w Burbank w stanie Kalifornia zmarł Stanisław Szukalski, rzeźbiarz, malarz i rysownik. Był wybitną, silną i swego czasu wpływową osobowością, o której wraz z wybuchem II wojny światowej świat zapomniał.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Teodor Axentowicz. Admirator pięknych kobiet i ormiańskiej kultury

Ostatnia aktualizacja: 13.05.2024 05:40
- Ciekawa mieszanina paryżanina z Ormianinem. Ten wysoki pan z wielkim garbatym nosem miał wszystko czarne z wyjątkiem skóry: czarną brodę, oczy, brwi, czarny kapelusz z olbrzymim rondem, no i przepisową czarną pelerynę. W Zakopanem porzucał ją na rzecz serdaka – tak na antenie Polskiego Radia opisywała artystę młodopolskiego Teodora Axentowicza Magdalena Samozwaniec 
rozwiń zwiń